اولیاء‌الله تحت حضانت خاص الهی‌اند(1)

 اولیا اطفال حقّ‏اند: چنان که در حدیث آمده است «الخَلقُ کَلُّهُم عِیالُ اللَّه: آفریدگان همه عیال خداى‏اند.»[1] اما اولیا را نزد خدا مرتبتى خاص است.آنان گزیده این عیال‏هاى‏اند، و عنایت خدا به ایشان از دیگر عائله بیشتر.

غایبى و حاضرى...: «یاء» را در هر دو کلمه مى‏توان وحدت یا مصدرى گرفت (در غیبت و حضور بر خاطرها اشراف دارند یا آن جا که غایب‏اند هم حاضرند.)، چنان که مکرر در مثنوى آمده است اولیا بر ضمیر بندگان اشراف دارند، خواه در حضور و خواه در غیبت.

غیبت و حضور : دو اصطلاح عرفانى است. «غیبت» بى‏خبر ماندن از خود است، به خاطر واردى بر دل. و «حضور» مقابل آن است. و غیبت و حضور بدین معنى از صفت اولیاست. لیکن در بیت مورد بحث، معنى نخست مقصود است چنان که در بیت بعد فرماید: اگر غایب‏اند مپندار بى‏خبرند.

گفت اطفال من‏اند...: قشیرى از حمزة بن یوسف، و او به سند خود از عایشه از رسول (ص) آرد که فرمود: «مَن آذَى لِى وَلِیًّا فَقَدِ استَحَلَّ مُحارَبَتىِ: هر که ولیى را از آن من آزار دهد جنگ مرا روا شمرده است.»[2] مرحوم فروزانفر حدیث «الخَلق کلهم عیال اللَّه» و «الصوفیة اطفال فى حجر الحق» را مأخذ گرفته‏اند، لیکن حدیث قشیرى مناسب‏تر مى‏نماید.

کار و کیا: یعنی در پیشگاه حضرت حق جلال وشکوه خاص دارند.

از براى امتحان...: اولیاى خدا به صورت ژنده پوش، و در دیده دنیا پرستان بى‏مقدارند تا معلوم شود قدر آنان را چه کسى مى‏شناسد. شعیب را مى‏گفتند:« إِنَّا لَنَراکَ فِینا ضَعِیفاً» تو را در میان خود ناتوان مى‏بینیم.»[3]

پشت دار: یعنی حامی و پشتیبان همهْ آنها، نگاه دار، پناه.

          ور همى‏بیند چرا نبود دلیر             پشت دار و جان سپار و چشم سیر

803 /د6

صد هزار اندر هزار:

          چون از ایشان مجتمع بینى دو یار             هم یکى باشند و هم ششصد هزار

184 /د2

( 81) حق فرمود این اولیاء که به غربت افتاده و تنها و بى‏کس‏اند و در ظاهر جلال و عظمتى ندارند اینها اولاد من‏اند . ( 82) اینها براى آزمایش خوار و یتیم شده‏اند ولى در باطن من یار و ندیم آنها هستم‏. ( 83) نگهدارى من پشت و پناه همه آنها است مثل اینکه اعضاء من هستند. ( 84) هان آگاه باش که این دلق پوشان من میلیونها هستند ولى یک نفرند.

در این ابیات مولانا ظاهراً به این حدیث نبوی نظر دارد که: «الخَلقَ کُلّهُم عَیالُ الله» و شاید به این سخن شبلی اشاره دارد: «الصوفیةُ أطفالُ فی حجرِ الحق» مولانا بر این باور است که اولیاء از همه چیز خبر دارند، زیرا آگاهی آنها به علم الهی پیوسته است. اگر جسم آنها در نزد ما حاضر نباشد یا اگر در حال خاصی، نزد حضرت حق نباشند، دلیل نقصان آنها نیست و اگر کسی به آنها نسبت نقصان دهد، پروردگار از او انتقام می‏‏گیرد. اگر آنها در ظاهر غریب می‏‏نمایند، در پیشگاه خلق «کار و کیا» و جلال و شکوه خاصی دارند. مولانا می‏‏گوید: برای آزمایش انسان‏ها، اولیا را به ظاهر خوار و بی‌کس می‏‏نماییم. تعدد و کثرت آنها در ظاهر است و همهْ آنها در حقیقت یکی هستند. مولانا، همان‌گونه که در ابیات سرآغاز دفتر سوم اشاره داشت، این‌جا نیز بیان می‌کند: کثرت‌اندیشان خیال می‏‏کنند که کثرت و تعدد ظاهری میان اولیاء‌الله و عارفان راستین، کثرت و تعدد حقیقی است، درحالی‌که جوهرِ حقیقی و معنوی آنان یکی بیش نیست، زیرا همهْ آنان در حقیقتِ‌الله و وجود واجب، محو و فانی و به بقای حق باقی‌اند.